Patlıcan, sıcak iklim bitkisidir. Ticari olarak tek yıllık yetiştirilen bir sebzedir. Dünyada 2009 yılında 35,5 milyon ton üretim yapılmış ve bunun yaklaşık % 92’si Asya’da gerçekleşmiştir. Patlıcan en fazla Çin, Hindistan, Mısır ve Türkiye’de üretilmektedir. Türkiye, 816 bin tonluk üretimi ile dünya üretiminin % 2’sini karşılamaktadır. Patlıcan, Türkiye’de hem örtüaltında hem de açıkta yetiştirilmektedir. Örtüaltı üretimi, ilkbahar, sonbahar ve tek ürün olmak üzere yetiştirme dönemleri açısından üçe ayrılmaktadır. Ancak, ülkemizde üretim tek ürün döneminde yoğunlaşmıştır.

BOTANİK ÖZELLİKLERİ

Patlıcan, güçlü bitki yapısına sahiptir. Bitki 60-120 cm boylanabilir. Örtüaltı şartlarında boy daha fazla uzamaktadır. Kök sistemi güçlüdür. Yapraklar büyük ve kenarları dalgalıdır. Çiçekler mor, açık mor ve beyaz renklerde olabilir. Çiçekler yaprak koltuklarında meydana gelir. Bir boğumda 2-4 çiçek tomurcuğuna rastlanır. Yaprak, gövde ve çanak yapraklarda diken bulunabilir. Meyve şekli silindirik ve oval arasında değişir. Meyve rengi parlak koyu mor, beyaz, yeşil, sarımsı veya çizgili olabilir. Ülkemizde yaygın olarak siyah renkli, uzun silindirik tipte meyveleri olan patlıcanlar tüketilmektedir.

İKLİM İSTEKLERİ

Patlıcanın büyüme ve gelişmesi için uygun sıcaklık değerleri 25-30°C’dir. Gece sıcaklığının 16°C’nin altına düşmesi ve düşük ışık şiddeti patlıcanda çiçek tozu canlılığını azaltır. Bu koşullar meyve tutumunu sekteye uğratır. Patlıcan sıcaklık ve bağıl nem miktarı yüksek olduğu zaman vejetatif olarak gelişme eğilimindedir. Toprak İsteği: Patlıcan, uygun yetiştirme teknikleri kullanıldığı takdirde iyi özellikte herhangi bir tarım toprağında başarılı olabilir. Patlıcanın büyümesi ve gelişmesi için organik maddece zengin, pH 6-7 arasında, iyi drene olan, verimli kumlu tınlı topraklar tercih edilmelidir. pH topraktaki besin maddesi alınabilirliği ile yakından ilişkili olduğu için toprak pH’sının yüksek veya düşük olması verim düşüklüğüne neden olabilir. Erkenci verim istenildiği takdirde özellikler kumlu tınlı topraklar idealdir. Daha uzun süre verim almak ve geççilik istenirse daha ağır bünyeli topraklar tercih edilebilir. Patlıcan kök çürüklüğüne hassas olduğu için ağır killi topraklarda yetiştiricilikten kaçınılmalıdır. Nematod problemleri daha çok kumlu topraklarda görülmektedir.

YETİŞTİRİCİLİK

Çeşit seçimi: Patlıcan çeşitlerinde yetiştirme dönemine göre aranan özellikler farklılık göstermektedir. Örtüaltı üretiminde kullanılan çeşitlerin tamamı hibrit çeşitlerdir. Yetiştiricilikte koyu renkli meyveli çeşitler öncelik kazanmaktadır. Ülkemizde genellikle uzun, silindirik ve meyve ucu hafif küt olan patlıcanlar yetiştirilmekle birlikte, son yıllarda oval tipte çeşitler de üretilmektedir. Çeşitlerde, çabuk dallanma, erkencilik, düşük sıcaklıklarda meyve bağlama gibi özellikler aranır. Ayrıca, patlıcanda renk önemli bir kalite unsurudur. Hasada gelen meyvelerde renk açılması ve kırçıllaş- ma en kaliteli ürünün dahi fiyatını düşürür. Ayrıca hasat olgunluğu döneminde meyve içinde tohum teşekkül etmemeli, meyve eti liflenmemeli ve acılaşmamalıdır. Ülkemizde yetiştiricilikte kullanılan çeşitlerde toprak kökenli hastalık ve zararlılara karşı dayanıklılık özelliği bulunmadığından son yıllarda anaç kullanımı yaygınlaşmıştır. Bu nedenle yetiştirilecek çeşitlerin belirlenmesinde anaç- kalem uyuşması da dikkate alınmalıdır. Açıkta yetiştiricilikte önceleri açık tozlanan çeşitler yetiştirilirken, hibrit çeşit kullanmanın avantajını gören üretici bu çeşitlere yönelmiştir. Ayrıca, bazı yörelerde o bölgeye özgü farklı tiplerde yerel patlıcanlarda üretilip pazara sunulmaktadır. 

Üretim için seçilecek çeşidin daha önce o bölgede yetiştirilip yetiştirilmediği araştırılmalıdır. Eğer çeşit o bölgede daha önce hiç yetiştirilmemiş ise büyük alanlarda yetiştiricilik yapılmadan önce küçük bir alanda deneme yapılmalıdır. Tohum ekimi: Günümüzde patlıcan yetiştiriciliğinde genellikle hazır fide kullanımı tercih edilmektedir. Çevre şartları ayarlanmış fideliklerde büyütülen fideler, sağlıklı ve iyi gelişmiş kök sistemine sahiptir. Ancak, bazı üreticiler hala kendi fidelerini yetiştirmektedir. Fidesini yetiştirmek isteyen üreticiler öncelikle temin edecekleri tohumun kalitesine dikkat etmelidirler. Kullanılacak tohumlar mutlaka sertifikalı olmalıdır. Patlıcan tohumunu çimlendirme sıcaklığı 24-30°C’dir. Hızlı ve homojen bir çimlenme için sıcaklık gece 20°C, gündüz 28°C ise civarında olmalıdır. Çimlendirme plastik çimlendirme kaplarında, kasalarda veya yastıklarda yapılabilir. Çimlendirme ortamı olarak kullanılacak torfun kalitesi çok önemlidir. Kullanılacak torf daha önce yetiştirme amaçlı kullanılmamış olmalı veya iyi bir şeklide dezenfekte edilmiş olmalıdır. Tohumlar gereğinden fazla, sık ve derin ekilmemelidir. Tohum ekildikten sonra üzeri şeffaf plastik örtü ile küçük bir tünel yapılarak kapatılır ve çimlenme görüldüğü zaman bu örtü kaldırılır. Çimlenmeden sonra genç fidecikler iyi özellikteki verimli topraklara şaşırtılır (Resim 3). Bitkilerin kök sisteminin daha iyi gelişmesi için bitkicikler ayrı hücreler içeren viyollere veya ayrı kaplara şaşırtılmalıdır. Bu dönemde fazla sulamadan kaçınılmalı, gereksiz yere fazla azotlu gübre verilmemelidir. Aksi takdirde hastalık problemleri ortaya çıkabilir. Ani sıcaklık değişimleri de bitki gelişimini olumsuz yönde etkileyeceğinden tohum erken ekim yapılmamalıdır. Tohum ekim tarihini belirleyebilmek için, öncelikle tohum ekiminden fidenin dikim aşamasına kadar geçen süre dikkate alınmalı, bu süre fidelerin araziye dikim tarihinin önüne eklenmelidir. 

PATLICAN tohum ekiminin mekanik olarak gerçekleştirilmesi ve fidelerin çevre şartları ayarlanmış fideliklerde yetiştirilmesidir. Hazır fide yetiştirilen ortamda tohum ekiminden itibaren fide 4-5 haftada dikime hazır hale gelebilmektedir. Dikime hazır sağlıklı bir fidede yapraklar parlak ve yeşil renkte, kökler toprak üstü kısmına oranla daha fazla, taze ve aktif olmalıdır. Boyu fazla uzamış, zayıf köklü, soluk yeşil fidelerin, hastalığa yakalanma oranı sağlıklı bir fideye göre çok daha fazla olduğu için, dikimi uygun değildir.

Dikim Yeri Hazırlığı: Dikim yeri hazırlığı, toprağın su tutma kapasitesi, drenaj ve havalanma özelliğinin geliştirilmesidir. Bu hazırlık, fidelerin daha iyi gelişmesi ve daha sonraki ürün yönetimi için istenilen koşulların hazırlaması amacı ile yapılır. Ağır bünyeli, drenajı bozuk topraklarda geç ürün alınır ve hastalık problemleri artar. Eğer dikim hazırlığı iyi yapılırsa, çoğu toprak kökenli veya yabancı ot kaynaklı hastalık yapan mikroorganizmaların gelişimi engellenmiş olur. Patlıcan dikimi için, bir önceki dönemde domates, biber, patates gibi aynı aileden bir ürün yetiştirilmemiş yerler tercih edilmelidir. Ayrıca, yetiştiricilik yapılması planlanan alanda, bir önceki yetiştirme döneminden kalan bitki artıkları ve yabancı otlar temizlenmelidir. Yetiştiricilik örtüaltında yapılacak ise; yüksek toprak neminden kaynaklanan kök hastalıklarını önlemek, aşırı gübreleme nedeniyle toprakta biriken tuzu uzaklaştırmak, ayrıca aşırı yağış nedeni ile sera çevresinde biriken yağmur sularının seralara girişini önlemek için sera temel duvarının çevresine drenaj sistemi kurulmalıdır. Toprağın devamlı aynı derinlikte işlenmesi nedeniyle zamanla toprağın 30-40 cm altında sert ve geçirimsiz bir tabaka meydana gelir. Bu tabaka, köklerin gelişmesini engellemekle birlikte, kök hastalıklarının gelişmesi için de uygun ortam oluşturur. Bu geçirimsiz ve sert tabakanın 2-3 yılda bir toprağın derince işlenmesiyle kırılması gereklidir. Ayrıca, hastalık, zararlı ve yabancı otların kontrol altına alınması için toprak dezenfeksiyonu yapılmalıdır. Toprağa organik madde ilavesi dezenfeksiyon işleminden önce yapılmalıdır. Bitkilerin sırta (masura=sedde) dikilmesi taban suyu seviyesi yüksek olan yerlerde kök hastalıkları ile karşılaşma oranını azaltır. Dikim: Patlıcan fideleri, genellikler tohum ekiminden 4-5 hafta sonra dikime hazır hale gelirler. Dikime hazır ideal fide 3-4 gerçek yapraklı, hastalıksız, kısa ama sağlam yapılı olmalıdır.

Dikim yaz aylarında yapılacak ise, havanın serin olduğu bulutlu günler tercih edilmelidir. Sıcak günlerde dikim öğleden sonra yapılmalıdır. Dikimden 6-9 gün önce toprak sulanmalı, gölgelikle güneşin kuvveti azaltılmalıdır. Bu işlemler, bitkilerde dikim stresini azaltır. Dikimin kuzey-güney yönünde olması bitkilerin eşit şekilde ışıktan faydalanmasını sağlar. Dikim mesafesi yetiştirilecek çeşide ait bitki gücüne, iklime ve toprak özelliğine göre değişmektedir. Yetiştiricilik örtüaltında yapılacaksa, kullanılacak örtü malzemesi, çatı yüksekliği ve havalandırma şekli de önemlidir. Dikimin sık olması sera içerisinde hava akımını engelleyeceğinden pek çok hastalığın gelişmesi için uygun ortam oluşturur. Ayrıca, sık dikim yapılması kültürel işlemler sırasında bitkilerin zarar görmesine, dalların kırılmasına neden olur. Tek sıralı dikim sistemi uygulanacaksa; sıra arası mesafe 90-100 cm, sıra üzeri mesafe ise 50-70 cm arasında, çift sıralı dikim sistemi uygulanacaksa; geniş sıra arası 100-150 cm, dar sıra arası 50 cm ve sıra üzeri mesafe ise 60-70 cm olmalıdır. Dikim belirtilen aralıklarda açılan çukurlara bitkinin kök boğazı toprak seviyesinde kalacak şekilde yapılır. Sonra köklerin etrafı toprak bastırılarak sıkıştırılır ve hemen arkasından can suyu verilir. Sulama: Patlıcanda sulama çok önemlidir. Sulama düzenli yapılmazsa gelişme yavaşlar, verim azalır ve meyvelerde acımsı bir tat meydana gelir. Patlıcan kökleri drenajlı topraklarda yaklaşık 90 cm uzayabilir. Toprağın en az 45 cm derinliği sulanmalıdır. Sulama miktarı ve sıklığına hava koşulları, toprak yapısı, bitkinin gelişme dönemi ile çeşidin kendine özgü olan kök gelişimi ve kök derinliği etkilidir. Kumlu topraklar killi topraklara göre daha sık sulanmalıdır. Toprağın siyah malç ile kapatılması sulamalar arasında toprak neminin daha uniform kalmasını sağlayacaktır. 

PATLICAN yetiştiricilikte damla sulama yöntemi kullanılması, bitkilere her sulama suyu ile rahatlıkla gübre verilmesini sağlar. Ayrıca, bitkinin kök boğazının sulama suyu ile teması engellendiği için mantari hastalıkların gelişimi de önlenmiş olur. Bitkiye verilecek su miktarı kadar sulama zamanıda önemlidir. Sulama suyunun sabah saatlerinde verilmesi daha uygundur.

Gübreleme: Başarılı bir üretim için uygulanacak gübrenin niteliği ve yeterliliği önemlidir. İyi bir gübre miktarı ayarlamak için mutlaka toprak analizi yapılması gerekmektedir. Toprağa organik madde ilave edilmesi, kimyasal gübrelerin etkinliğinin artırılması ve toprağın fiziksel/kimyasal koşullarının en uygun düzeyde kalması için gereklidir. Makro element gübre uygulaması patlıcanda vejetatif büyüme, gelişme, verim ve meyve kalitesi için büyük bir etkiye sahiptir. Mikro elementlere makro elementlere kadar ihtiyaç olmayıp, eksikliği nadir görülen bir durumdur. Bununla birlikte, bakır, manganez ve çinko uygulamalarının çiçeklenme ve meyve tutumu üzerine etkisi bilinmektedir.

Çapalama: Dikimden sonra toprakta zamanla kaymak tabakası oluşur. Bitkinin kök sisteminin rahat gelişebilmesi için bu tabakanın kırılması gereklidir. Bu nedenle çapalama işlemi yapılmalıdır. Ayrıca, çapalama işlemi yabancı otlarla mücadele içinde gereklidir.

Malçlama: Patlıcanda malç kullanımının amaçları yabancı ot kontrolü, sulama aralıklarında toprak neminin uniform kalması, ilk meyvelerin temiz olması, bitkinin üst aksamının toprakla temasını ve dolayısı ile hastalık gelişimini engellemesi ve örtüaltı yetiştiriciliğinde kış döneminde toprak ısısının arttırılmasıdır. Malç olarak genellikle polietilen örtülerin kullanımı yaygın olup, bunların özellikleri kullanım amacına göre değişmektedir. Resim 6. Şeffaf ve siyah malç kullanımı. 

Yetiştiricilik yapılacak alanda yabancı ot sorunu çok ise, siyah renkli malçlar tercih edilmelidir. Eğer yetiştiricilik örtüaltında yapılacaksa, özellikle toprak sıcaklığının yeterli olmadığı tek ürün ve ilkbahar yetiştiriciliğinde şeffaf malç kullanılmalıdır (Resim 6). Bu uygulama ile güneş enerjisinden faydalanarak toprak sıcaklığı 4-5 °C arttırılabilmekte ve bitkilerin daha sağlıklı gelişmesini sağlanmaktadır. Malçlama işlemi çapalama işlemlerinden sonra yapılır. Budama: Budama işlemi, yetiştirme şekline göre değişmektedir. Açıkta yapılan yetiştiricilikte çok fazla budama işlemi uygulanmamaktadır. Bitkilerde fizyolojik olarak işlevini kaybetmiş, bitkinin alt kısmındaki yaşlı, sararmış, hastalıklı, yapraklar alınmalıdır. Örtüaltı yetiştiriciliğinde kültürel işlemleri kolaylaştırmak, daha iyi ışıklanma ve hava akımını sağlamak amacı ile bitkileri askıya almak gerekmektedir. Patlıcan bitkisi çatallanma eğilimindedir. Yan dalların gelişimi ile birlikte bitki sık bir yapı kazanmaktadır. Patlıcan çeşit özelliğine ve yetiştirme dönemine göre 3 veya 4 dallı şekilde budanır. Daha fazla dal bırakılması havalandırma yetersizliği olan seralarda hastalıklarla karşılaşma oranını artırır. Bitkiler yaklaşık 30-40 cm boya ulaştığında ilk olarak ana gövde çatal yaptığı noktanın altından ipe alınır. Daha sonra ana dallar meydana gelmeye başlar. Bitki kuvvetli olan 3-4 ana dal üzerinden ipe alınır (Resim 7). Diğer dallar budanır. Bitki büyüdükçe bırakılan dallar iplere aynı yönde haftada bir kez dolanır. Dip sürgünleri ile alt yaprakların (özellikle çatallanmaya kadar olan kısımların) bitki büyüdükçe temizlenmesi gereklidir (Resim 8). Ana dallar üzerinde çıkan koltuklardan ise bir meyve ve bir yaprak bırakılarak sürgün ucu alınır. Ayrıca, özellikle rutubetli ve soğuk dönemlerde, meyve üzerinde kalan taç yaprakların alınması hastalık gelişimini engeller. 

Budanan bitki parçaları, gelişigüzel sıra aralarına atılmamalı, çevreden uzaklaştırılmalıdır. Budamalarda kullanılan makaslar dezenfeksiyon amaçlı bir solüsyona batırılarak temizlenmeli ve hastalık bulaşmaları önlenmelidir. Meyve tutumu: Patlıcan çiçekleri erdişi olduğu için gerekli iklim istekleri ve uygun yetiştirme teknikleri kullanıldığı takdirde meyve tutumunda problemle karşılaşılmamaktadır. Sıcak iklim bitkisi olan patlıcanın örtüaltı yetiştiriciliğinde gece sıcaklıklarının 16°C’nin altına düşmesi ve ışıklanmanın şiddetinin azalması patlıcanda çiçek tozu miktar ve canlılığını azaltır. Bu dönemde döllenme sekteye uğradığı için açan çiçeklerin % 70’e yakını dökülmekte, bu durum üreticilere ürün kaybı olarak yansımaktadır. Meyve tutumunu teşvik etmek için son dönemlere kadar bitki büyüme düzenleyicileri kullanılmakta idi. Ancak, insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri sebebiyle birçok ülkede olduğu gibi, ülkemizde de bu kimyasalların meyve tutumunda kullanılması yasaklanmıştır. Bunun yerine, örtüaltı yetiştiriciliğinde söz konusu kritik dönemlerde meyve tutumunu teşvik etmek amacıyla bambus arısı kullanımı yaygınlaşmıştır.

PATLICAN Hasat: Patlıcanda hasat zamanı, çeşidin rengine ve şekline göre değişiklik göstermektedir. Bunun nedenle, çeşit iyi tanınıp, meyveler normal büyüklüğünü alınca toplanmalıdır. Meyveler tam olgunlaştığında çok mat bir renk alır. Meyvenin bu dönemden önce, rengi parlaklığını kaybetmeden toplanması gerekir. Tohumu fazla olan çeşitler iyice tohum olgunlaşmadan hasat edilmelidir. Meyve hasadı makasla yapılmalıdır. Meyvelerin elle koparılarak hasat edilmesi bitkide yaralanmalara ve hastalık enfeksiyonuna neden olabilir. Ayrıca her hasat sonunda kullanılan makas dezenfeksiyon amaçlı solüsyona batırılarak temizlenmelidir. Patlı- can meyvesinde şekil bozuklukları, eğrilme ve çarpılmalar, renk açılması, etin koflaşması ve boşalması veya lifleşmesi, acılaşma ve tohum teşekkülü kalitesini düşürmektedir. Hasat sonunda toplanan meyveler kalitelerine göre sınıflandırılmalı, bir örnek olacak şekilde kasalara yerleştirilerek pazara sunulmalıdır.