Kabakgiller familyasından tek yıllık bitki olan hıyar 90 cins ve 750 türle, sebzeler içinde önemli bir yere sahiptir. Hindistan orijinli olup 5000 yıldır varolduğu bilinmektedir. Hindistan’dan Çin’in doğusuna, Asya’nın batısına, Kuzey Afrika’ya ve Güney Avrupa’ya yayılmıştır. Ortaçağ’da Avrupa’da kültüre alınmıştır. 1494 Haiti’de Colombus tarafından ilk kez yetiştirilerek Yeni Dünya’ya tanıtılmıştır.

Beslenme ve İnsan Sağlığı Yönünden Önemi:

Düşük enerjisi (100 g’ da 12 kalori) lezzeti, aroması ve hoş kokusuyla herkesin özellikle diyet yapanların gözdesidir. Taze olarak tüketildiği gibi, turşu yapılarak besin sanayinde, değişik şekillerde işlenerek kozmetik sanayinde kullanılan hıyarın dişi çiçekleri Japonya’da süsleme amaçlı kullanılır. Güneydoğu Asya’da yaprağı salata olarak ve pişirilerek tüketilir.

100 g salatalıkta bulunan maddeler:

SU 96g
PROTEİN 0.6g
YAĞ 0.1g
KARBONHİDRAT 2.2g
VİTAMİN A 45IU
VİTAMİN B1 0.03mg
VİTAMİN B2 0.02mg
VİTAMİN C 12mg
NİACİN 0.3mg
KALSİYUM 12mg
DEMİR 0.3mg
MAGNEZYUM 15mg
FOSFOR 24mg

Toprak isteği:

Salatalık bitkisi toprağını çok seçen bitkilerdendir. Çok nemli, soğuk, su yönünden fakir topraklarla, killi topraklar salatalık yetiştiriciliğinde verimi önemli ölçüde düşürür. Salatalık su tutma kapasitesi yüksek olan, besin maddelerince zengin, tuz konsantrasyonu fazla olmayan, fazla kireç ihtiva etmeyen organik maddelerce zengin sıcak topraklardan hoşlanır. Ağır topraklarda çiçek teşekkülü gecikir, köklerde çürümeler meydana gelir. Bunun sonucunda da kök hastalıkları ortaya çıkar. Hafif toprakların organik madde ile özellikleri düzeltilir ve uygun ticari gübreleme yapılırsa salatalık yetiştiriciliğinde kullanılabilir. Toprak pH’nın 5.5-5.8 arasında olması bitki gelişmesi için uygun olup daha düşük pH değerlerinde magnezyum eksikliği ortaya çıkar. Verim artışı gübre ile desteklenmelidir.

Örtü altında salatalık sıcağı seven bir bitki olmasına karşın hava sıcaklığının 35 0C’ nin üzerinde uzun süre devamı, bitkilerin gelişmesini ve mahsul verme gücünü azaltır. En uygun sera içi sıcaklık 25-28 0C’ dir. Salatalığın meyve bağlaması için gerekli olan en düşük sıcaklık 15 0C olarak verilmekte ise de, 12 0C’ nin altına düşürülmemesi genel bir tavsiyedir. Bu derecenin altında üretim yapılmak isteniyorsa seraların ısıtılması gerekir. Vejetasyon döneminde bitki için uygun nem % 70-80’ dir. Orantılı nemin % 50’ nin altına ve % 90’ ın üzerine çıkması halinde nem ayarlamasını yapmak gerekir. Salatalık birçok toprak tiplerinde yetişebilmekle beraber derin su tutma kabiliyeti yüksek organik madde ve diğer bitki besin maddelerince zengin tınlı ve kumlu tınlı toprakları tercih eder. Yüksek tuz seviyesine çok hassas olduğundan toprağın drenajı iyi ve eriyebilir tuz seviyesi düşük olmalıdır.

Üretimi:

Salatalık yetiştiriciliğinde toprak hazırlığı büyük önem taşır. Bunun nedeni köklerinin zayıflığı ve toprak yüzeyine yakın gelişmesidir. Kış döneminde derin olarak sürülüp su depolaması sağlanan toprak ilkbaharda ekim ve dikimden yaklaşık bir hafta önce 10-15 cm derinlikte yüzeysel olarak sürülür, düzeltilir ve karıklar açılır. Dekara 3-6 ton iyi yanmış çiftlik gübresinin sonbaharda veya ilkbaharda ekimden en az birkaç ay önce toprağa verilmesi gereklidir. Ayrıca toprak analizine göre verilecek kimyevi gübreler temel gübreleme olarak ekimle veya daha önce toprağa verilmelidir. Ekim-dikim sırasında dikkat edilecek en önemli husus üretim planlamasının ortamda yeterli sayıda ana ve baba bitkilerin bulunmasını sağlayacak şekilde yapılmasıdır. Tohum ekimi ocaklara ve açılan çizilere elle veya tohum ekim mibzerleri ile yapılır. Oluşan kaymak tabakasına karşı tohum ekiminden sonra toprak yüzeyine ( her tohumun bulunduğu yere ) yaklaşık bir avuç yanmış çiftlik gübresi atarak toprak yüzeyinde kaymak bağlamayı önleyen bir tabaka oluşturur. Tohum ekiminden 5-6 gün sonra hafif yağmurlama yapılarak toprağı yumuşak tutmak gerekir. Kurak ve yağışı az olan yerlerde tohumun yeterli nemi bulup toprak yüzeyine çıkması için 5-10 cm derinliğinde ocaklar açılır. Nemli toprağa 2-3 adet tohum bırakılır. Aşırı yağış alan yerlerde tohumun sıkışıp havasız kalmaması ve çürümemesi için ocaklar 10- 15 cm yükseklikte kümbet olacak şekilde ekilir.

Salatalık, çeşit özelliğine ve arzu edilen hasat zamanına göre açıkta veya seralarda yetiştirilebilir. Bu yetiştirme şekillerinde 4 farklı yöntem uygulanır. Tek sıralı yetiştirme, Çift sıralı yetiştirme, Fide ile üretim (tek veya çift sıralı ), Örtü altı yetiştiriciliğidir.

Tek sıralı yetiştirmenin avantajları çoktur. Tek sıralı yetiştirme rüzgârlı bölgelerde hakim rüzgâr yönü dikkate alınarak yetiştirme imkânı verir. Makineli ekimde ve toprak işlemede kolaylıklar sağlar. Bitkilerin rüzgârla sulama karıklarının içine düşmesini önler. Açık alanlara doğrudan tohum ekimi ilkbaharda don tehlikesi kalktıktan sonra nisan ayı ortalarına kadar yapılır. Tohum ekiminde toprak sıcaklığı 18 0C olmalıdır. Yoksa tohumlar çürür veya zararlılar ve böcekler tarafından yenir. Tohumlar ekimden 1-2 gün önce ıslak bir bez içinde tutularsa kısa zamanda çimlenip toprak yüzüne çıkmaları sağlanmış olur. Tohumların ekim yerlerine (çukurlara) 2-3 cm derinliğinde olacak şekilde 3-4 tohum atılır ve çukurlar toprakla kapatılarak hafifçe bastırılır. Tohumların çimlenip bitki 2-3 gerçek yaprağa ulaşınca seyreltme yapılır. Üretim hedefine ve bitki büyüklüğüne göre 2 bitki bırakılırsa da uygun olan her ocakta bir bitki bırakmaktır. Seyreltme, çekilerek değil de kırılarak veya kesilerek yapılırsa bitki köklerinin zedelenmesi önlenir. Tek ve çift ürün sisteminde ülkemizde 100 x 50 x 50 cm dikim sistemi uygulanmaktadır. 

Çift sıralı yetiştirme, Tohumlar 65-75 cm sıra arası, 30-50 cm sıra üzeri dikim mesafeleriyle ocaklara veya mibzerle sıraya ekilir. 65-75 cm’ lik sıra arası daha sonra sulama karığı olarak kullanılır. Sulama karığı olarak kullanılmayacak sıra araları ise 130-150 cm genişlikte bırakılır. Böylece bitkilerin yayılması sağlanırken çalışmalar sırasında bitkilere zarar verme engellenmiş olur. Rüzgârsız bölgelerde uygulanan yetiştirme şeklidir. 

Fide ile üretim, Açıkta yetiştiricilik için yastık veya tüplerde yetişen fideler soğuk hava tehlikesi kalkar kalkmaz önceden işlenmiş ve hazırlanmış dar veya geniş masuralara dikilir. Hıyar için masuralar tek sıralı yetiştirmelerde 50-60 cm genişliğinde, çift sıralı yetiştirmelerde 80-120 cm genişliğinde hazırlanmalıdır. Sıra üzerinde ise toprak ve çeşidin gelişme karakterine göre fideler genellikle 40-50 cm üzerinden dikilmelidir. Kök bölgesindeki toprağın dikim sırasında dağılmaması için dikimden yaklaşık 12 saat önce fidelere su verilmelidir. Böylece fidelerin tutma oranı artar. Fidelerin dikimi esnasında toprak nemi (tav) yeterli olmalıdır. Dikim, havanın serin olduğu saatlerde yapılmalıdır. Yaklaşık 2-3 haftalık erkencilik sağlayan bu yöntemde dikimden sonra fidelerin kök bölgesinde çanak açılarak can suyu verilir. Üretim planlaması yapılırken dekara dikilecek fide sayısının bilinmesinde fayda vardır. F= Dekar(cm2 ) sıra arası (cm) X sıra üzeri (cm) formülüyle bulunur.

Dekara fide sayısı, kullanılan çeşidin özelliğine, üretimin hedefine göre değişir. Genelde sofralık salatalıklarda dekara 2000-2500, turşuluklarda 5000-7000 fide önerilir.

Bu yetiştirme şekillerinin dışında herek (sırık ya da askı) vererek yetiştirme de yapılmaktadır. Bu yetiştirme yönteminde sıra arası ve sıra üzeri mesafeler azaltılarak birim alanda bulunan bitki sayısı artırılmakta, hasat döneminde gözden kaçan meyve oranı azaltılmaktadır. Ayrıca meyveler ve bitkiler toprakla temas etmediği için hastalık ve zararlı oranı azalmakta buna karşın kaliteli meyve oranı artmaktadır. Bu yetiştirme yöntemi rüzgâr alan yörelerde uygulanmamalıdır. Zira rüzgâr alan yetiştirme alanlarında bitkiler rüzgârdan önemli ölçüde zarar görür. Sofralık ve turşuluk salatalık yetiştiriciliği arasında çok önemli farklar yoktur. Ancak turşuluk salatalıklar her gün hasat edildiği için işçilik masrafları çok yüksektir. Bu nedenle turşuluk hıyarların hasadının daha kolay yapılabilmesi ve daha kaliteli meyve için herek yetiştirme yapılması daha avantajlıdır. Son yıllarda birim alanda bulunan bitki sayısı artırılarak makineli tek hasat yöntemi yoluyla yetiştiricilik yapılmaya başlanmıştır. Bu şekilde yapılan yetiştiricilikte bitki başına meyve sayısı azalmakta buna karşın birim alanda bulunan bitki sayısı arttığı için toplam verimde artış sağlanmaktadır. Örtü altı yetiştiriciliği Sera alanlarının % 18’ inde hıyar üretimi yapılmaktadır. Yetiştiricilik en fazla ilkbahar döneminde olmak üzere tek mahsul veya sonbahar dönemlerinde de yapılır Seralarda hıyar yetiştiriciliği dönemler halinde yıl boyu devam eder. Her yetiştirme dönemi için tavsiye edilen çeşitler farklıdır. Bununla beraber ekim ve dikimlerin yoğunlaştığı dönemler vardır. Bu dönemler şöyledir. Tohum ekimi doğrudan seraya ya da torbalara yapılır. Eğer torbalara yapılacaksa önce torbalar harç ile doldurulur. Harç veya torf ile doldurulan torbanın ortasına bir adet tohum ekilir ve üzeri 1 cm harç ile örtülerek su verilir. Çimlenme ile birlikte ilk gerçek yaprakları oluşturan fideler bulunduğu yerde seyreltilerek yeterli havalanma sağlanır. Fide büyüme devresinde bitki koruma tedbirlerinin ihmal edilmemesi gerekir. Eğer direkt seraya ekim yapılacaksa; uygun toprak hazırlığından sonra açılan çukurlara önce bir avuç harç veya torf konur ve üzerine tohum ekilir.

YETİŞTİRME DÖNEMİ TOHUM EKİM TARİHİ Erken Sonbahar Ağustos Geç Sonbahar Eylülün ilk yarısı Tek Mahsul Ekim ayının ikinci yarısı Erken İlkbahar Aralık ayının ikinci yarısı Orta İlkbahar Ocak ve şubat Geç İlkbahar Marttan itibaren mayıs ortalarına kadar. Yetiştirme dönemine göre tohum ekim tarihleri Fide ile üretimde dikimden önce toprak analizlerine göre temel gübreleme yapılır. Dikim için hafif kumlu topraklarda sera düz olarak hazırlanır. Diğer topraklarda ise dikim sırtlara yapılmalıdır. Bu uygulama ile büyümenin her safhasında görülen toprak hastalıklarına karşı kültürel önlem alınmış olur. 

Salatalık sebzeler içinde hastalıklara karşı en hassas olanıdır. Toprak hastalıkları problem ise en pratik ve ucuz yol seraların solarizasyonu işlemidir. Seraya fide dikimi, sonbahar ve tek mahsul dönemlerinde sera boş olduğu için fideler üç hakiki yapraklı olunca, ilkbaharda ise 4-5 yapraklı iken yapılır. 15 Dikim yönü kuzey-güney yönünde olmalıdır. Dikim mesafeleri çift sıra dikim sisteminde çift sıralar arası 100 cm, sıra arası 50 cm, sıra üzeri de tek mahsulde 50 cm, sonbahar ve ilkbahar dönemlerinde 45 cm’ dir. 

UYGULAMA FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI ÖNERİLER

 Salatalık dikim yerlerini belirleyiniz.

 Bölgenize uygun salatalık çeşidini seçiniz.

 Sera yetiştiriciliği mi yoksa tarla yetiştiriciliği mi yapacaksınız ona göre alan belirleyiniz.

 Açık alanda yetiştirmede yöreye hakim rüzgârlardan korunmuş olmasına dikkat ediniz veya ona göre dikim şekli belirleyiniz.

 Örtü altı yetiştiriciliği yapacaksanız yetiştirme alanının üzerini uygun materyalle (cam, plastik) kapatınız.

 Toprak seçimini yapınız. 

 Gübreleme yapınız.

 Toprak analizi yaptırınız.

 Sonbaharda derin sürüm yaptırıp dekara 3-6 ton ahır gübresi veriniz, verdiğiniz ahır gübresinin yanmış olmasına dikkat ediniz.

 Sürümde pulluk tabanı var ise uygun aletle kırınız.

 Üretim zamanınıza tezekli kalan toprağı tekrar uygun aletlerle işleyerek dikime hazır hale getiriniz.

 Dikim zamanını belirleyiniz. 

 Dikim aralıklarını belirleyiniz.

 Dikim yapınız.

 Uygun dikim aralıklarını belirleyiniz.

 Fideleri uygun aralıklarla dikiniz.

 Toprağı havalandırınız.

 Dikimi ürünü çıkarmak istediğiniz zamana göre yapınız.

 Dikim aralıklarına dikkat ediniz.

 Dikimde gövde üzerindeki ilk yaprakların toprak üzerinde kalmasına dikkat ediniz.

 Diktiğiniz fideleri toprakla kapatıp sıkıca bastırınız.

 Can suyu veriniz.

 Sulama sistemini kurunuz.(örtü altı veya açıkta kullanılacak sistemini belirleyiniz, damlama karık usulü vb.)

 Bol can suyu veriniz.

 Can suyu verirken köklerin açılmamasına dikkat ediniz.

UYGULAMALI TEST Uygulama faaliyetinde kazandığınız bilgi ve beceriler doğrultusunda hıyar fideleri alarak daha önceden hazırladığınız dikim yerlerine dikiniz. Yapmış olduğunuz çalışmayı aşağıdaki ölçütlere göre değerlendiriniz.

KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır Hıyar fidelerini aldınız mı? Sağlıklı fideler seçtiniz mi? Toprağı işlediniz mi? Dikim yerlerini hazırladınız mı? Sıra aralarına dikkat ettiniz mi? Sıra üzerine dikkat ettiniz mi? Sık dikimden kaçındınız mı? Fideleri dikkatli diktiniz mi? Derin dikimden kaçındınız mı? Can suyu verdiniz mi? Hıyarları sağlıklı biçimde diktiyseniz uygulama testini başarıyla geçtiniz.

Tekniğine uygun olarak kültürel bakım işlerini yapabileceksiniz.

 Hıyarda boğaz doldurma nedir, neden yapılır? Araştırınız.

 Malçlamanın faydalarını araştırınız.

 Hıyarda görülen yabancı otları araştırınız.

 Hıyarda görülen hastalıkları araştırınız.

 Sulama şekillerini araştırınız.

 İpe alma neden yapılır? Araştırınız.

 Budamanın neden yapıldığını araştırınız.